Тарих

1919-1923 еллар

1919 елның 26 августында Казанда Бөтенроссия музейлар һәм сәнгать һәм борынгы әйберләрне саклау эшләре буенча коллегиясе вәкилләре катнашында утырыш уза, анда һәйкәлләрне саклау буенча дәүләт органы – Халык мәгарифе бүлеге структурасында эшләп килгән сәнгать һәм борынгы ядкарьләрне саклау һәм музейлар эше буенча Казан губерна бүлеге рәсми рәвештә оештырыла. Әлеге бүлекнең беренче чираттагы чаралары сәнгать ядкарьләрен теркәү була, аны башкару өчен инструкторлар утарлар карамагыннан тыш калган сәнгать ядкарьләрен сайлап алу һәм музейларга урнаштыру өчен карап әйләнә. Алынган барлык әйберләр хуҗалары калдырган яки милләтләштерелгән ядкарьләр белән тулылана торган махсус оештырылган губерна музей фондына эләгә. Алынган экспонатлар ТАССРның төрле музейларына бүленә. Аларның күбесе әлеге вакыт аралыгында оештырылган Казан губернасы шәһәрләре музейларының коллекциясенең бер өлеше була.1920 елда ТАССР оештырылгач, бүлекчә Татарстан Халык комитеты каршындагы Музейлар һәм сәнгать һәйкәлләрен, борынгы һәм табигать ядкарьләрен саклау бүлеге итеп үзгәртелә.

1923-1944 еллар

1920 елның беренче яртысында, икътисади кыенлыкларга бәйле рәвештә, бүлек эшчәнлеге кыенлаша. Хезмәткәрләр штаты дүрт кешегә кадәр киметелә. 1923 елның 1 сентябрендәге ТАССР Халык Комиссарлары Советы карары белән элеккеге Казанның Музейлар эшләре һәм сәнгать һәм борынгы һәйкәлләрне саклау бүлеге Татар халык комиссариатының Академия үзәге каршындагы Музей комиссиясе итеп үзгәртелә. 1924 елда музей комиссиясе үз эшен яңа составта дәвам итә һәм аңа элеккеге атамасы кайтарыла. Яңартылган бүлек, хисап-административ орган буларак, Татарстан Республикасы территориясендә сәнгать һәйкәлләрен һәм борынгы архитектура, скульптура, рәсем сәнгате һәм башка кыйммәтләрне саклау белән шөгыльләнә. Музей комиссиясе тарафыннан исәпкә алынган һәм комиссия исемлегенә кертелгән борынгы биналарга ремонт ясарга яки үзгәртеп корырга ниятләгән барлык учреждениеләр һәм затлар алдан Музей комиссиясеннән рөхсәт алырга тиеш була. Аның рөхсәтеннән башка борынгы сәнгать әсәрләрен реставрацияләү, шулай ук комиссия исәбендә торучы чиркәү һәм гражданлык корылмаларын юк итәргә дә ярамый.

1944-1953 еллар

1944 елдан һәйкәлләрне саклау функциясе Халык комиссариатыннан 1944 елның 20 мартында республика хөкүмәтенең 207 санлы карары нигезендә оештырылган ТАССР Халык Комиссарлары Советының Архитектура эшләре буенча идарәсенә күчерелә. Идарә составына архитектура һәйкәлләрен саклау бүлеге (инспекция) керә. Саклау бүлегенең иң беренче бурычы сакланырга тиешле һәйкәлләрне ачыклау һәм аларның торышын бәяләү була. Әлеге максат белән ТАССР Халык Комиссарлары Советының 1944 елның 19 октябрендәге 767 санлы “ТАССР территориясендә булган архитектура һәйкәлләрен саклау буенча чаралар турында”гы карары нигезендә бүлек тарафыннан республика территориясендә булган архитектура һәйкәлләре тикшерелә, исәп карточкалары ясала, әдәби һәм архив чыганаклары, иконографик материаллар өйрәнелә, аерым биналар фотога төшерелә. Эш барышында әлеге карар буенча дәүләт саклавына кертелгән архитектура һәйкәлләренең башлангыч исемлегенә кертелгән 38 объект һәм корылма буенча мәгълүматлар ачыклана. Һәйкәлләрнең торышын һәм аларның хуҗалары һәм арендаторлар тарафыннан дөрес файдаланылуына даими инспекторлык күзәтүе алып барыла. Архитектура һәйкәлләрен саклау бүлеге хезмәткәрләре тарафыннан һәйкәлләргә аренда килешүләре карап тикшерелә һәм рәсмиләштерелә, аерым очракларда килешү текстларына тиешле искәрмәләр кертелә. Мирас объектлары хуҗалары һәйкәлләрне тиешенчә эксплуатацияләү һәм саклау буенча инструкцияләр белән тәэмин ителә. Бүлек башлангычы белән тиешле учреждениеләр һәм фәнни оешмалар белән Болгар һәйкәлләрен тикшерү һәм өйрәнү буенча гамәлләрне килештерү һәм Болгар шәһәрчеген тыюлык итеп игълан итү кирәклеге буенча киңәшмә үткәрелә. СССР Министрлар Советының 1948 елның 14 октябрендәге “Мәдәният һәйкәлләрен саклауны яхшырту чаралары турында”гы карары белән архитектура һәйкәлләре булган урыннарда махсус фәнни-реставрация производство остаханәләрен (СНРПМ) төзү турында карар кабул ителә. Казанда мондый оешма төзү турындагы карар ТАССР Хөкүмәтенең 1950 елның 17 октябрендә 929 нчы карары белән кабул ителә һәм икенче елда гамәлгә ашырыла. Татарстанда илнең тарихи-сәнгать байлыгы саналган, әмма җимерелү куркынычы астында булган әһәмиятле һәм уникаль архитектура һәйкәлләренең булуы мондый учреждение төзү өчен мөһим фактор була. Әлеге вакытта реставрацияләнә торган һәйкәлләр арасына Сөембикә манарасы да керә. 1945 елда манараның деформациясе рәсемнәре ясала, авышлыгының контроль үлчәмнәре алына, ТАССР Халык Комиссарлары Советына махсус фәнни-тикшеренү эшләрен оештыру кирәклеге турында мөрәҗәгать әзерләнә. Алар нәтиҗәсендә манарның авышлыгы черегән агач субайлар аркасында килеп чыгуы ачыклана һәм манараның нигезен ныгыту буенча эшләр башкару турында карар кабул ителә. Шул рәвешле, беренче тапкыр әлеге уникаль һәйкәлне саклап калу буенча нәтиҗәле чаралар комплексы эшләнә.

1953-1990 еллар

1959 елда ТАССР Министрлар Советының төзелеш һәм архитектура эшләре идарәсе бетерелү белән һәйкәлләрне саклау буенча функцияләр ТАССР Мәдәният министрлыгы карамагына күчә. 1967 елда Мәдәният министрлыгы структурасында мәдәният һәйкәлләрен саклау, куллану, карап тоту һәм реставрацияләү белән шөгыльләнергә тиешле төркем төзелә. Болгар шәһәрчегенең архитектура һәйкәлләрен реставрацияләү һәм консервацияләү дәвам итә. 1968 елның 9 февралендә РСФСР Министрлар Советы карары белән Болгардагы һәйкәлләр урнашу территориясе дәүләт тарихи-архитектура тыюлыгы дип игълан ителә, ул 1969 елның 1 маенда эшли башлый. 1966 елда ТАССРда Бөтенроссия Тарих һәм мәдәният һәйкәлләрен саклау җәмгыятенең Татар бүлекчәсе оештырыла. Җәмгыятьнең төп бурычы һәйкәлләрне саклауга киң җәмәгатьчелекне җәлеп итү була. Бу ВООПИК сафына күмәк һәм индивидуаль әгъзаларны җәлеп итү юлы белән башкарыла, 1970 елларда аларның саны 170 мең гражданга, 1300 төрле оешма һәм учреждениегә җитә, 35 район бүлеге һәм 3 шәһәр бүлеге була. ВООПИК активистлары Мәдәният министрлыгы хезмәткәрләре белән берлектә яңа һәйкәлләрне ачыклау һәм исәпкә кую эшләрен башкара. ВООПИКның Татарстан бүлеге һәйкәлләрне төзекләндерүне финанслауда актив катнаша. Моны акча алынуның алга киткән ысуллары ярдәмендә тормышка ашыра алалар. Аларның иң төбе әгъзалар кертемнәре була, алар кайчагында алынган акчаларның гомуми күләменең 90 проценттан артыгын тәшкил итә. Ел саен тарих һәм мәдәният һәйкәлләрен консервацияләүгә, реставрацияләүгә һәм төзекләндерүгә 25 меңнән алып 55 мең сумга кадәр акча юнәлтелә. 1973 елда реставрация өчен 90 мең сум акча бүлеп бирелгән. Акчаларның төп өлеше Биләр, Болгар, Зөядә һәйкәлләрне консервацияләү һәм реставрацияләү эшләренә тотылган. Казанда акчалар Петропавловск соборына, Әҗем мәчетенә, Благовещение соборына, Кремль диварлары һәм манаралары өчен бүлеп бирелгән. Шулай ук революциянең, Совет дәүләтенең, фән һәм мәдәниятнең күренекле эшлеклеләре исемнәре белән бәйле истәлекле урыннарны төзекләндерүгә дә зур игътибар бирелә. Нигездә реставрациялән ә торган һәйкәлләрне дәүләт структуралары билгеләгән, чөнки 1971-1975 елларга Төп эш юнәлешләрендә “Тарих һәм мәдәният һәйкәлләрен реставрацияләү, консервацияләү һәм төзекләндерү” пунктында "Татарстан АССР Мәдәният министрлыгы тарафыннан эшләнгән реставрация һәм консервация эшләре планына ярдәм итәргә" дигән пункт та бар. Һәйкәлләрнең каталогларын төзү. СССР Министрлар Советының «СССРның тарих һәм мәдәният һәйкәлләре Җыентыгын әзерләү турында» 1967 елдагы карары 70 нче еллар ахырында барлыкка килгән ТАССР тарих һәм мәдәният һәйкәлләре җыентыгы материалларын әзерләү эшенә этәргеч була. Ул нигездә күбесе ВООПИКның Татар бүлеге әгъзалары булып торган фәнни интеллегенция тарафыннан эшләнә. Авторлар тарафыннан архивларда һәм табигый тикшеренүләрдә материаллар эзләү буенча зур эш башкарыла. Аларның хезмәт нәтиҗәсе булып «Казан - тарих һәм мәдәният һәйкәлләрендә» дигән һәйкәлләр белешмәлеге тора. Китапта 335 тарих һәм мәдәният һәйкәле турында мәгълүмат тупланган. Аның үзенчәлеге булып аларның тарихы һәм кайбер архитектура үзенчәлекләре турында сөйләүче мәкаләләрнең фәнни-популяр характеры санала. Шулай ук җыентыкта Казандагы аеруча кызыклы архитектура һәйкәлләренең 77 фотосурәтеннән торган кушымта да бар. 1989 елдан башлап җыентык өстендә эшләүнең икенче этабы турында әйтергә була, чөнки ТАССР Мәдәният министрлыгы аны финанслау, шулай ук Г.Ибраһимов исемендәге ИЯЛИ планына да кертә. Бәлки, һәйкәлләр җыелмасын булдыру турындагы карар кабул итүгә Бөтенроссия Тарих һәм мәдәният һәйкәлләре җыентыгын бастыру турындагы карар йогынты ясагандыр. Системалы оештырылган эш нәтиҗәсендә Татарстан Республикасы: тарих һәм мәдәният һәйкәлләре (1993); Татарстан Республикасы: татар халкының тарихи һәм мәдәни һәйкәлләре (1995); Татарстан Республикасы: православие һәйкәлләре (1998); Татарстан Республикасы тарих һәм мәдәният һәйкәлләре җыентыгы (1999) чыгарыла, анда аерым бүлекләрдә Казан һәйкәлләре турында мәгълүмат тупланган. Татарстанның барлык районнарында тарих һәм мәдәният һәйкәлләрен ачыклау, фотофиксацияләү, үлчәү һәм паспортлаштыру буенча экспедицияләр үткәрү өчен егерме елдан артык вакыт кирәк булган. «Татарстанның археологик картасы»н төзү өчен утыз елдан артык вакыт таләп ителгән. Өстәвенә, бу эшләр бүген дә дәвам итә. 2018 елның 20 апрелендә «Татарстан Республикасының мәдәни мирас объектлары. 1 Том. Административ районнар» электрон басмасын тәкъдим итү булды. Әлеге басма 2016 елга актуаль булган Татарстан Республикасы административ районнарында урнашкан мәдәни мирас объектлары (тарих һәм мәдәният һәйкәлләре) каталогы рәвешендә. Төзүчесе һәм баш мөхәррире А.М.Тарунов (Фәнни-мәгълүмати нәшрият үзәге. Мәскәү).

1990-2008 еллар

1990 еллар башына тарихи һәм мәдәни һәйкәлләрне саклау һәм файдалану өлкәсендә килеп туган хәл белгечләр, галимнәр, җәмәгатьчелектә борчу уята. Һәйкәлләрне саклау һәм реставрацияләүгә бүлеп бирелгән финанс чараларының җитәрлек булмавы, реставрация оешмаларын матди-техник яктан тиешенчә тәэмин итмәү, әлбәттә, һәйкәлләрнең торышын яхшыртмый, алар үзләре дә кешеләр тарафыннан да интенсив җимерелә. Татарстан Республикасы Мәдәният министрлыгы үткәргән анализ күрсәткечләре буенча, 1991 елда исәпкә алынган тарих һәм мәдәният һәйкәлләренең 94%тан артыгы халык хуҗалыгының төрле тармаклары учреждениеләре, предприятиеләре һәм оешмалары балансында торган һәм аларның хуҗалары тарафыннан төрле җитештерү-хуҗалык максатларында файдаланылган. Әйтик, һәйкәлләрнең 37.5%ын торак биналар биләгән, 33.1% җитештерү-хуҗалык билгеләнеше буенча файдаланылган. Һәйкәлләрнең 10% - ы беренчел (функциональ) билгеләнеше буенча кулланылган, ә 13.4% - ы мәдәният һәм сәнгать учреждениеләренә караган. Шуның белән бергә, һәйкәлләрнең 60% - ы, аларның функциональ файдалануына карамастан, хуҗалык әйләнешенә һәм туристик күрсәтү объектлары буларак та җәлеп ителгән. Тармакның төп проблемасы дип һәйкәлләрнең икътисади яктан формальләшмәвен атарга була. Бюджет учреждениеләре балансында торган һәйкәлләрнең күбесенең, гомумән, баланс кыйммәте булмаган һәм натураль объект буларак исәпләнгән. Һәйкәлләрнең кыйммәтен ачыклау буенча ниндидер норматив методика булмаган. 200 ел элек төзелгән объектның икътисади кыйммәте 1991 елда төзелгән корылманың бәясеннән кимрәк билгеләнгән. Барыннан да элек, балансның нинди булуы һәм, шуңа бәйле рәвештә, баланс бәясе фактын яңадан карауны таләп итә. Юридик яки физик затлар балансында торучы һәйкәл аларның милке генә түгел, ә милли байлыгы да булганлыктан, аның «баланс бәясе» башка төп фондларның баланс бәясенә тәңгәл булырга тиеш түгел. Һәйкәлләр өчен икътисади әйләнешкә башка бәяләү категориясен кертергә кирәк була. Бу максатларда Татарстан Республикасы дәүләт хакимияте һәм идарәсе органнары тарафыннан 1992-1997 елларда тарихи һәм мәдәни кыйммәтләрне ачыклау, өйрәнү, саклау, реставрацияләү, куллану һәм популярлаштыру өлкәсендә закон һәм норматив-хокукый документлар һәм зур программалар кабул ителә. Шуның нәтиҗәсендә тарихи-мәдәни мирасны саклау һәм куллану буенча законнар һәм норматив хокукый база салына башлый. Бу юнәлештә эш хәзерге вакытта да дәвам итә. Бу бурычларны уңышлы гамәлгә ашыру өчен 1990 елда Татарстан Республикасы Мәдәният министрлыгы каршындагы Тарихи һәм мәдәни һәйкәлләрне саклау һәм алардан файдалану буенча фәнни-җитештерү идарәсе оештырыла. 5 елдан соң аның нигезендә Тарих һәм мәдәният һәйкәлләрен саклау һәм файдалану буенча дәүләт контроле Баш идарәсе булдырылды. Советтан соңгы беренче унъеллыкта социаль-икътисади торышын үзгәртүгә бәйле катлаулы процесслар белән характерлануын исәпкә алып, тарих һәм мәдәният һәйкәлләренең сакланышы куркыныч астында булган. Тарих һәм мәдәният һәйкәлләре күп булган территорияләр аеруча борчу тудырган, чөнки нәкъ менә алар тотрыклы эвалюция үсешенең ачык мисалып булып тора һәм мәдәниятләр барлыкка килү һәм үсеше турындагы мәгълүматның чыганакларын саклап калу буенча карарлар кабул итүне таләп итә. Бу уникаль территорияләрне саклау максатыннан бу чорда 5 музей-тыюлык булдырылды: 1990 ел - Алабуга дәүләт тарих-архитектура һәм сәнгать музей-тыюлыгы; 1992 ел - Биектау районындагы Иске Казан дәүләт тарихи-мәдәни һәм табигый музей-тыюлыгы; 1992 ел - Биләр дәүләт тарих-археология һәм табигать музей-тыюлыгы; 1994 ел - «Казан Кремле» дәүләт тарих-архитектура һәм сәнгать музей-тыюлыгы; 2003 ел - «Ленино-Кокушкино» дәүләт тарихи-мәдәни музей-тыюлыгы.

2008-2018 еллар

2008 елдан Татарстан Республикасы Мәдәният министрлыгына мәдәни мирас объектларын саклау, файдалану, популярлаштыру һәм дәүләт тарафыннан саклау өлкәсендә Россия Федерациясен вәкаләтләре тапшырылган. Эшчәнлекнең төп юнәлешләре буенча алдагы елларда үткәрелгән чаралар дәвам итә. Аерым алганда, мәдәни мирас объектлары милекчеләре һәм арендаторлары белән сак йөкләмәләрен төзү, мәдәни мирас объектларының территорияләре чикләрен һәм алардан файдалану режимын раслау буенча. Кайбер әһәмиятле тарихи территорияләр истәлекле урын статусына ия булды. Алар арасында: 2009 ел - Зөя утрау-шәһәре; 2010 ел - Казан шәһәренең мәдәни катламы; 2013 ел -Чистайның тарихи үзәге. Казан шәһәренең Мәдәни мирас төрлелеген саклау өчен түбәндәге документлар кабул ителде: 2015 ел - Казан Кремле ансамбленең сак зоналары проекты; 2016 ел Казан шәһәренең Мәдәни мирас объектларының сак зоналары проекты; 2017 елда Казанга төбәк әһәмиятендәге тарихи җирлек статусы бирелде. 2018-2020 еллар 2018 елда Татарстан Республикасы мәдәни мирас объектларын саклау комитеты төзелде (Татарстан Республикасы Президентының «Татарстан Республикасы мәдәни мирас объектларын саклау комитеты турында» 2018 елның 28 июнендәге ПУ-462 номерлы Указы, Татарстан Республикасы Министрлар Кабинетының « Татарстан Республикасы мәдәни мирас объектларын саклау комитеты мәсьәләләре» 2018 елның 12 июлендәге 565 номерлы карары). Комитет рәисе итеп Иван Николаевич Гущин билгеләнде. Комитетның штат саны – 23 кеше, шул исәптән 5 хезмәткәр тапшырылган вәкаләтләрне башкара. Комитет-Татарстан Республикасында Россия Федерациясе халыкларының мәдәни мирас объектларын (тарихи һәм мәдәни һәйкәлләрне) саклау, куллану, популярлаштыру һәм дәүләт тарафыннан саклау өлкәсендә вәкаләтле махсус компетенциядәге Татарстан Республикасы дәүләт хакимияте башкарма органы. 2020 елның 1 гыйнварына Татарстан Республикасы территориясендә 1) Россия Федерациясе халыкларының мәдәни мирас объектларының (тарихи һәм мәдәни һәйкәлләренең) Бердәм дәүләт реестрына кертелгән 1663 мәдәни мирас объекты урнашкан, аларның 447се федераль әһәмияттәге, шул исәптән 281 археологик мирас объекты; - 876 төбәк әһәмиятендәге; - 340 җирле (муниципаль) әһәмияттәге. 2) 3522 ачыкланган мәдәни мирас объекты, шул исәптән: - 795 архитектура һәм шәһәр төзелеше объекты, мемориаль һәм тарих объектлары; - 2727 археологик мирас объекты. 3) 13 тарихи җирлек, алар арасында: - 2 федераль әһәмияттәге (Алабуга, Чистай); - 11 төбәк әһәмияттәге (Казан шәһәре, Биләр авылы, Болгар шәһәре, Бөгелмә шәһәре, Буа шәһәре, Лаеш шәһәре, Мамадыш шәһәре, Менделеевск шәһәре, Минзәлә шәһәре, Зөя авылы, Тәтеш шәһәре). 4) 3 Бөтендөнья мирас объекты: - «Казан Кремле» тарихи-архитектура комплексы; - Болгар тарих-археология комплексы; - Зөя утрау-шәһәрчеге Успение соборы һәм монастыре.